اما وجه تسمیه و اینکه کلمه «خالخال» از کجا آمده است، موضوعی است که انتشار آن توسط مجموعه خلخالیم نیازمند تحقیق و جستجو و کسب اطلاعاتی بود تا بتوان تا حدود قابل قبولی از آن مطمئن شد. شاید همین موضوع باعث شد ما سالها از درج این موضوع در سایت خلخالیم خودداری کنیم.

اینکه از چه تاریخی و از چه زمانی «خالخال» با این نام شناخته می شده است با توجه به عمق تاریخی موجود، اسناد و مدارکی در دست نیست لذا در این زمینه نیازمند آن هستیم که کلمه را از دید ریشه شناسی واژه ها مورد بحث و بررسی قرار دهیم.

خوشبختانه در این راستا مطلبی به دستمان رسید که توسط دکتر رحمان پوراکبر خیاوی نگارش شده است و در آن از دید ریشه شناسی واژه ها (اتیمولوژی) به نام خلخال پرداخته است و بر آن اساس ادعا کرده است که  «شهر «خالخال-Xalxal» یکی از باستانی ترین آبادی ها و شهرهای خاورمیانه است». مطلبی که به جرأت می توان ادعا کرد نزدیک ترین و قابل قبول ترین تعریف در خصوص وجه تسمیه خلخال می تواند باشد.

و اما اصل مطلب برای استفاده و مطالعه شهروندان و مخاطبان گرامی: 

«به نام حضرت دوست!»

نگاهی به اتیمولوژی نام شهر «خالخال-Xalxal»

رحمان پوراکبر خیاوی(روشن خیاوی)
*دکترای فیلولوژی-Ph.D

اخیراً یکی از علاقمندان نوشته های کانال تلگرامی «آکادمی فلسفه و زبان مشکین»، طی یادداشتی خواسته است تا در صورت امکان درباره‌ی ریشه شناسی نام شهر «خالخال-Xalxal» یا «خلخال-Xəlxal» آگاهی هایی بنویسیم. در اجابت خواسته دوستمان، آنچه که تا کنون در باره ی نامواژه‌ی خالخال یا خلخال، در منابع و نوشته های در دسترس یافته ام را، اینجا می آورم. امیدوارم همین نوشته ی کوتاه انگیزه و مشوقی برای محققین و پژوهشگران جوان باشد تا در این عرصه بیشتر تلاش نمایند و آگاهی های کاملتری را ارائه بدهند.

در قرن نوزده میلادی و از نیمه ی نخست آن قرن، شرق‌شناسان غربی که اکثرا اهل انگلستان و بعدها آلمان بودند، در منطقه ای وسیعی از خاورمیانه که امروزه روز کشورهای سوریه و لبنان و فلسطین و بخش های شمالی عراق حالیه و کل سرزمین های آسیای صغیر را دربر می گرفت، دست به کاوش ها و جستجو های باستانشناسی زدند. از جمله ی این باستانشناسان که در زبان های باستانی و هیروگلیف و پیکتوگرافی تخصص داشتند، عبارت بودند از: پروفسور سایک-Syce و پروفسور لئنورمانت-Lenormant و دکتر ایساک تایلور-Dr.İssac Taylor و تعدادی دانشمند دیگر که به بیش از ده نفر می رسند...

در نتیجه ی تلاش و کاوش های باستان‌شناختی این دانشمندان از مناطق مختلف سرزمین هایی که در بالا نام بردیم، الواح و مهرها و ستون ها و سینی های نقره ای زیادی کشف شد. بیشتر این آثار به موزه‌ی لندن منتقل شد و تعدادی نیز هم اکنون در موزه‌ی استانبول نگهداری می شود.
از جمله ی آثاری که کشف شد، لوحه ای بود که در منطقه ی «مالمیر-Malmir» یا «مال امیر» یا «مالامیر» است که توسط "پروفسور سایک" در حدود سال ۱۸۷۸ میلادی کشف شد. در بررسی نمادهای هیروگلیفی این لوحه، یکی از نمادها به شکل «خال-xal، خار-xar» قرائت شد. (Prof. Sayce. Malamir. P: 105)

اما معنای «خال-xal» یا «خار-xar» چیست ؟

بعد از کار و دقت زیاد بر روی این کلمه ی تک هجایی-monosyllable، معنای آن روشن گردید:

الف- خال-xal : شهر، آبادی، قلعه،
ب- خار-xar : شهر، آبادی، قلعه،

در لوحه‌ی کشف شده، دو کلمه ی دیگر هم با ترکیب هجای «خال» به چشم می خورد:

الف- خالکا: شهر و یا سکونتگاه دائمی،
ب- خالرس: شهر کنار رودخانه، شهر ساحل رود،

اما خود بنواژه ی «خال» امروزه در زبان ترکی ریشه ی مصدر «قالماق-qalmaq، کالماک-kalmak» به معنای: سکونت کردن، ماندن، اتراق کردن است: خال=کال=قال= قالماق،
از همین بنواژه است کلمه ی «قلعه»(قالا) که به معنای: محل ماندن و سکونت کردن است.

کلمه‌ی «قالا-qala» به صورت دخیل-loan word وارد زبان های سامی-Semitic شده و به شکل «قلعه» درآمده است.

اما شکل «خالخال»(خال خال): در زبان ترکی باستان و همچنین در زبان کنگری- سومری، وقتی بخواهند چیزی را جمع ببندند، نام آن چیز یا عمل را تکرار می کنند. این شیوه که زیادی و فراوانی را نشان می دهد، هم اکنون در زبان های آلتایی، از جمله در زبان ترکی نیز دیده می‌شود. مثلا می گوییم: چوْخ چوْخ، آز آز، خؽل خؽل، تپه تپه، ..
این قاعده در مورد نامواژه ی «خالخال= خال خال» نیز مشاهده می شود.

خالخال: چند شهر و آبادی، شهرها...

به احتمال زیاد شهر کنونی «خالخال» مجموعه ای از چند و یا تعدادی آبادی و نزدیک به هم بوده اند و لذا به این شکل نامگذاری شده است.

به این ترتیب معلوم می شود که شهر «خالخال-Xalxal» یکی از باستانی ترین آبادی ها و شهرهای خاورمیانه است.

لازم به توضیح است یاقوت حموی جغرافیدان و تاریخ نویس قرن هفتم خلخال را اینچنین توصیف کرده است :

«خلخال شهری است در آذربایجان در میان کوه‌ها و اکثر روستاها و مزارع آن در کوه‌های بلند است. فاصله‌‌اش تا قزوین هفت روز و تا اردبیل دو روز است. قلعه‌های مستحکمی در این ولایت است و مردمان آن هنگام تهاجم به آن‌ها پناه می برند»
مرحوم یدالله حبیبی در کتاب «نگاهی به تارخی خلخال» به این قسمت از کتاب یاقوت حموی اشاره کرده و می نویسد: «آنچه از نوشته یاقوت حموی برمی آید، آن است که در آن دوره، قلعه های متعددی در خلخال بوده است که امروزه اثری از آن ها بر جای نمانده و یا به شکل مخروبه در آمده اند بنابراین لازم است که با مطالعات باستان شناسی این قلعه ها را شناسایی کرد.»

با کنار هم قرار دادن مطالب دکتر پوراکبر خیاوی در خصوص ریشه کلمه «خالخال» و توصیف تاریخی از خلخال در خصوص وجود قلعه های متعدد، تا حدود زیادی می توان به صحت وجه تسمیه خلخال نزدیکتر شد.

*فیلولوژی مطالعه زبان در منابع مکتوب تاریخی است. این ترکیبی از نقد ادبی، تاریخ و زبان شناسی است. فیلولوژیست ها به چگونگی تغییر زبان در طول زمان و نحوه استفاده از آن در زمینه های مختلف توجه دارند. آنها همچنین روابط بین زبان ها و فرهنگ هایی که به آنها صحبت می کنند را مطالعه می کنند.

لینک کوتاه: khalkhalim.com/ac961